Kwetsbaarheid tijdens een interview

In hoeverre kan of moet je als journalist in de schoenen gaan staan van de mensen die je in je werk tegenkomt? Bij een slachtoffer of minderjarige is de keus doorgaans niet zo moeilijk. Maar een politicus die in een niet-live interview wil stoppen omdat het hem te veel wordt? Het publiek pleitte bij de Ombudsman voor meer compassie. 

Uit het publiek kwam protest tegen de wijze waarop het programma WNL op Zondag in de uitzending van 22 december 2024 omging met politicus Omtzigt tijdens een interview, de pauze in het interview en rond/in de uiteindelijke uitzending. Een kijker mailde dat journalisten volgens de Leidraad van de Raad voor de Journalistiek rekening hebben te houden met de kwetsbaarheid van personen, de Leidraad noemt “bepaalde groepen, zoals minderjarigen en mensen met een verstandelijke beperking”. Ook verwees hij naar een passage die stelt dat journalisten hun gesprekspartners voldoende moeten informeren zodat “de te interviewen persoon voldoende geïnformeerd kan beslissen of hij of zij aan die publicatie wil meewerken”. 

De richtlijnen

De Ombudsman gebruikt niet de Leidraad maar de Code Journalistiek Handelen van de publieke omroepen om te kijken naar een journalistieke productie van zo’n publieke omroep. Deze Code is onderschreven door alle publieke omroepen, ook WNL.

De Code Journalistiek Handelen bevat niet precies dezelfde clausules als de Leidraad wat dit betreft. Er is geen expliciete opmerking over omgang met mogelijk kwetsbare gesprekspartners. Wel zegt de Code dat journalisten tegenover hun gesprekspartners “duidelijk [zijn] over hun bedoelingen en de aard van de publicatie. Zo is de gesprekspartner voldoende geïnformeerd om te beslissen of hij/zij mee wil werken aan de publicatie.”

Over politici zegt de Code onder meer: “Voor publieke figuren en mensen met een openbare functie is een bepaalde mate van ongewilde publicitaire blootstelling onvermijdelijk.” En ook: “In hun persoonlijke levenssfeer hebben ook zij (en hun naasten) recht op bescherming van hun privacy, tenzij gedrag in hun privéleven aantoonbaar van invloed is op het publiek functioneren.”

Geen richtlijnen geschonden

Een politicus zal niet zo snel onder de in de Leidraad genoemde kwetsbare groepen geschaard worden, ook niet als hij herstellende is na een burn-out. En het programma WNL op Zondag en zijn interviewer zijn voldoende bekend bij ervaren politici als Omtzigt om te kunnen inschatten of men kan en dus wil meewerken.

Ook kan je beargumenteren dat de kwetsbaarheid van de politicus Omtzigt “aantoonbaar van invloed is op het publiek functioneren” van zijn partij en mogelijk zelfs de regering waaraan zijn partij deelneemt. We hebben er de afgelopen maanden diverse voorbeelden van gezien. En daarmee wordt zijn kwetsbaarheid journalistiek relevant. Zo werd het voorval in het interview ook door andere media geduid.

Het programma heeft geen richtlijnen uit de Leidraad of de Code Journalistiek Handelen genegeerd. Dan kan je je nog steeds wel afvragen wat je doet onder dit soort omstandigheden. Als je gevraagd wordt even te stoppen met interviewen. Door een op zich door de wol geverfde maar nog herstellende gesprekspartner, in een gesprek dat niet live uitgezonden gaat worden. Zodat hij zich kan herpakken. Of je dat verwerkt en of je juist die worsteling dan ook zult uitzenden. Zou het misschien fatsoenlijk zijn om dan dat laatste niet te doen? Want ook al is ‘fatsoen’ op zich geen journalistiek-ethisch criterium: niet alles dat mág, hoef je te doen.

Damned if you do, damned if you don’t

De interviewer vertelde na afloop in de uitzending hoe het gesprek tot stand was gekomen. De politicus had ingestemd met een interview maar aangegeven liever niet naar de studio te komen. Dus was men “voor deze ene keer naar Twente” gegaan. “Maar dan doen we natuurlijk een interview zoals we dat altijd doen, alsof hij hier zou zitten.”  Daarmee bedoelde de presentator dat als Omtzigt in de studio had gezeten de live-uitzending ook niet gestopt was als hij “geen antwoord wil geven op een volgens mij vrij voor de hand liggende vraag hoe hij terugblikt op het afgelopen jaar. Toen hebben we besloten dat ook gewoon uit te zenden”. Dat is Omtzigt ook gezegd, zei de presentator. “Daar was hij niet blij mee.”

Was dat nu niet juist het punt: dát de politicus niet live naar de studio had willen komen en dat de redactie daarmee had ingestemd? We weten niet hoe zwaar meewoog dat Omtzigt zichzelf nog kwetsbaar vond. De interviewer had het over “allerlei redenen [..], ook omwille van zijn eigen gesteldheid.” Het speelde blijkbaar wel mee. En dus sprak de klager er bij ons schande van, net als anderen dat op diverse mediaplatforms deden.

Maar wat nu als de redactie had besloten hier niets van te laten zien? Dan was ongetwijfeld naar buiten gekomen dat men de politicus misschien wel te veel tegen zichzelf in bescherming had genomen. Alles lekt immers ooit uit. Daarmee zou de redactie het publiek mogelijk relevante informatie over de staat van een belangrijk politicus onthouden. Misschien wel net zoals (een deel van) de Amerikaanse pers lang de broze staat van president Biden onbesproken liet? Dat was wel van een wat grotere orde, maar het is maar dat we het even scherpstellen. Ook dan was er ongetwijfeld schande van gesproken.

Omtzigt zelf schreef op sociale media over het interview overigens dat het “goed”  was geweest om in de uitzending “meer te vertellen over waar we als Nieuw Sociaal Contract mee aan de slag zijn.” Over zijn “moeilijk moment” schreef hij: “Ik merkte tijdens het interview dat ik inderdaad nog beperkt belastbaar ben. Dat is helaas onderdeel van het herstelproces, dat met ups en downs gaat. Daar heeft u nu een glimp van kunnen zien.” Hij moest wel íets laten horen, kun je vinden. Maar het was geen afkeuring dat zijn kwetsbaarheid zichtbaar was geworden.

Respectvol

Moet je dan concluderen dat je het in een geval als dit als journalist nooit goed doet? Er is nog een tussenweg, je hebt de keuze hóe je het brengt. Het interview zoals het is uitgezonden stopt als Omtzigt vraagt: “Kunnen we even stoppen, een tel…”  Maar wel pas na zo’n dertig seconden van zwijgen, opzij kijken, een slok water nemen, plukken aan een broekspijp en dan uit beeld lopen. Die zichtbaar ongemakkelijke seconden hóef je niet uit te zenden. Ook niet als je “een zo eerlijk mogelijk beeld” wilt geven, zoals achteraf in de uitzending werd gezegd. En als het even weglopen “op een bepaalde manier illustratief”  is voor de staat van de politicus, iets wat op zich journalistiek relevant is.

De oudste journalistiek-ethische Code die we kennen is van de Amerikaanse Society of Professional Journalists, en heeft als één van de vier basisprincipes: “Minimize harm”. Letterlijk zegt deze Code dat ethische journalistiek bronnen, onderwerpen, collega’s en het publiek dient te behandelen als “human beings deserving of respect.” Heb respect en toon medeleven, ook voor je bronnen en gesprekspartners. De Code is streng: de zoektocht naar nieuws is geen vrijbrief voor arrogantie of “undue intrusiveness”, ongepaste opdringerigheid.

Was hiervan sprake in dit geval? Dat zal een kwestie van gevoel en smaak blijven. Maar is het zo vreemd dat kijkers – op zijn minst – om compassie en wat meer afstand vragen? De Ombudsman zal het een redactie nooit opleggen, dat kan niet en moet niet. Tenzij we te maken hebben met minderjarigen, slachtoffers en mensen die zelf geen toestemming kunnen geven dat ze onderdeel van het nieuws worden, maar daarvoor zijn dus afspraken.

De Ombudsman vindt het wel jammer dat er in ‘onze’ Code geen zin staat over het met respect bejegenen van degenen die journalisten in hun werk tegenkomen. Je kunt zeggen: wat voegt zo’n zin nou toe? Die maakt de afweging expliciet, dan hebben we er makkelijker een gesprek over.

Nu kunnen we hooguit vragen of nieuwsredacties eens in de schoenen van een ondervraagde willen gaan staan. Ook als die op zich door de wol geverfd is. Om op momenten als deze misschien wat vaker en iets langer stil te staan bij het credo ‘minimize harm’. Om af te wegen hoeveel informatie – hoeveel seconden misschien – je nodig hebt om je punt te maken. Misschien dat we dat zinnetje over handelen vanuit respect ooit nog eens in de Code krijgen.