Szkolnictwo wyższe
Zgodnie z zasadą pomocniczości strategie polityczne w dziedzinie szkolnictwa wyższego w Europie są określane na szczeblu poszczególnych państw członkowskich. UE odgrywa zatem przede wszystkim rolę wspierającą i koordynującą. Główne cele działań Unii w dziedzinie szkolnictwa wyższego obejmują sprzyjanie mobilności studentów i kadry pedagogicznej, wspieranie wzajemnego uznawania dyplomów i okresów studiów oraz promowanie współpracy między instytucjami szkolnictwa wyższego.
Podstawa prawna
Kształcenie – i w tym kontekście także szkolnictwo wyższe – zostało oficjalnie uznane za jeden z obszarów kompetencji UE w traktacie z Maastricht z 1992 r. Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) nie zmienił postanowień dotyczących roli UE w dziedzinie kształcenia i szkolenia. W tytule XII traktatu art. 165 ust. 1 stanowi: „Unia przyczynia się do rozwoju edukacji o wysokiej jakości, poprzez zachęcanie do współpracy między państwami członkowskimi oraz, jeśli jest to niezbędne, poprzez wspieranie i uzupełnianie ich działalności, w pełni szanując odpowiedzialność państw członkowskich za treść nauczania i organizację systemów edukacyjnych, jak również ich różnorodność kulturową i językową”. Art. 165 ust. 2 stanowi, że działanie Unii ma na celu:
- rozwój wymiaru europejskiego w edukacji [...];
- sprzyjanie mobilności studentów i nauczycieli, między innymi przez zachęcanie do akademickiego uznawania dyplomów i okresów studiów;
- promowanie współpracy między placówkami edukacyjnymi; rozwój wymiany informacji i doświadczeń w kwestiach wspólnych dla systemów edukacyjnych państw członkowskich.
- wspieranie rozwoju kształcenia na odległość [...].
Ponadto w Traktacie z Lizbony wprowadzono postanowienie, które można opisać jako horyzontalną „klauzulę społeczną”. Zgodnie z art. 9 TFUE: „Przy określaniu i realizacji swoich polityk i działań Unia powinna brać pod uwagę wymogi związane ze wspieraniem wysokiego poziomu zatrudnienia, zapewnianiem odpowiedniej ochrony socjalnej, zwalczaniem wyłączenia społecznego, a także z wysokim poziomem kształcenia, szkolenia oraz ochrony zdrowia ludzkiego”.
Ponadto w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej stwierdza się: „Każdy ma prawo do nauki” (art. 14).
Cele
A. Europejski obszar edukacji
W komunikacie opublikowanym we wrześniu 2020 r. Komisja nakreśliła ramy europejskiego obszaru edukacji, który ma powstać do 2025 r., aby podnieść poziom kształcenia i szkolenia obywateli europejskich oraz rozwijać ich poczucie przynależności do Unii Europejskiej. W odniesieniu do szkolnictwa wyższego główne cele europejskiego obszaru edukacji są następujące:
- zwiększenie odsetka osób w wieku 30–34 lat z wykształceniem wyższym do 50 % do 2030 r. (40,3 % w 2020 r.);
- utworzenie sieci europejskich szkół wyższych posiadających status prawny i wydających dyplomy europejskie;
- wzmocnienie programu Erasmus+, unijnego programu na rzecz kształcenia, szkolenia, młodzieży i sportu w Europie, aby bardziej sprzyjał włączeniu społecznemu;
- rozwój inicjatywy dotyczącej europejskiej legitymacji studenckiej, aby ułatwić mobilność studentów;
- automatyczne wzajemne uznawanie dyplomów i okresów nauki między państwami członkowskimi (na podstawie lizbońska konwencja o uznawaniu kwalifikacji).
B. Proces boloński
Poza krajowymi inicjatywami politycznymi państw członkowskich UE aktywnie wspiera osiąganie priorytetów procesu bolońskiego, w ramach którego od momentu jego rozpoczęcia w 1999 r. działa się na rzecz bardziej porównywalnych, zgodniejszych i spójniejszych systemów szkolnictwa wyższego w Europie i regionach ościennych, czego szczytowym punktem było stworzenie europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego na mocy deklaracji przyjętej na konferencji ministrów w Budapeszcie i Wiedniu w marcu 2010 r. Obecnie europejski obszar szkolnictwa wyższego obejmuje 49 państw.
C. Odnowiony program Unii dla szkolnictwa wyższego
W 2017 r. Komisja opublikowała odnowiony program UE dla szkolnictwa wyższego. Skoncentrowano się w nim na czterech obszarach priorytetowych:
- dostosowanie rozwoju umiejętności w szkolnictwie wyższym do potrzeb rynku pracy;
- zapewnienie powszechnej dostępności szkolnictwa wyższego oraz sprawienie, by sprzyjało w większym stopniu włączeniu społecznemu, a także zwiększenie interakcji ze społeczeństwem;
- pobudzanie innowacyjnego potencjału szkolnictwa wyższego;
- poprawa skuteczności i wydajności szkolnictwa wyższego.
Osiągnięcia
A. Erasmus+
Celem programu Erasmus+ jest inwestowanie w kształcenie, szkolenie, młodzież i sport w Europie za pośrednictwem jednego programu finansowania. Erasmus+ łączy polityczne strategie sektorowe i przekrojowe realizowane wcześniej oddzielnie w dziedzinie szkolnictwa wyższego (Erasmus, Erasmus Mundus, Tempus, Jean Monnet), edukacji szkolnej (Comenius), kształcenia i szkolenia zawodowego (Leonardo da Vinci), kształcenia dorosłych (Grundtvig) i młodzieży („Młodzież w działaniu”). W 2014 r. po raz pierwszy w programie uwzględniono sport. Program koncentruje się na trzech głównych działaniach w poszczególnych sektorach docelowych:
- mobilności edukacyjnej osób;
- współpracy międzyinstytucjonalnej i wymiany dobrych praktyk;
- wsparciu reform politycznych.
Szkolnictwo wyższe odgrywa centralną rolę w ramach kompleksowej struktury programu Erasmus+. W latach 2021–2027 co najmniej 34,6 % całkowitego budżetu programu Erasmus+ zarezerwowano na szkolnictwo wyższe. Erasmus+ nie tylko wspiera mobilność studentów i pracowników uczelni, lecz służy też finansowaniu wspólnych dyplomów studiów magisterskich w ramach programu Erasmus Mundus i pożyczek studenckich w ramach programu Erasmus+.
W 2018 r. uruchomiono inicjatywę Uniwersytety Europejskie za pośrednictwem programu Erasmus+. Inicjatywa wspiera tworzenie sieci instytucji szkolnictwa wyższego w różnych państwach członkowskich, aby opracować wspólne strategie umożliwiające studentom naukę w kilku państwach UE i uzyskanie dyplomów europejskich. Po pierwszym zaproszeniu do składania wniosków w ramach programu Erasmus+ w 2023 r. wybrano 50 europejskich szkół wyższych, w tym 430 instytucji szkolnictwa wyższego z wszystkich państw członkowskich oraz z ośmiu państw trzecich uczestniczących w programie Erasmus+. Inicjatywa ma szansę osiągnąć cel, jakim jest rozszerzenie do połowy 2024 r. na 60 sojuszy europejskich szkół wyższych obejmujących ponad 500 instytucji szkolnictwa wyższego.
22 października 2021 r. Komisja przyjęła nowe ramy środków na rzecz włączenia dla programów Erasmus+ i Europejski Korpus Solidarności na lata 2021–2027. Mają one ułatwić dostęp osobom o mniejszych szansach oraz usunąć przeszkody, które mogą go uniemożliwiać. Ramy te wspierają organizatorów kształcenia i szkolenia zawodowego, którzy chcą oferować działania związane z mobilnością edukacyjną w obszarze kształcenia zawodowego oraz szkolenia osób uczących się i kadry. Zasadnicze znaczenie ma przy tym współpraca obejmująca partnerstwa na małą skalę, które zwiększają dostęp do programu.
B. Działania „Maria Skłodowska-Curie”
Działania „Maria Skłodowska-Curie” (MSCA) wspierają mobilność i szkolenie naukowców. Są częścią unijnego program ramowy w zakresie badań naukowych i innowacji „Horyzont Europa” (2021–2027) i koncentrują się na pięciu poddziałaniach. W odniesieniu do szkolnictwa wyższego działania „Maria Skłodowska-Curie” stały się głównym programem Unii Europejskiej w obszarze kształcenia doktorantów. W ich ramach finansuje się wspólne szkolenia doktoranckie (poddziałanie „Sieci doktoranckie”) oraz promuje mobilność międzynarodową, międzysektorową i interdyscyplinarną dzięki stypendiom podoktoranckim (poddziałanie „Stypendia podoktoranckie”) lub współfinansowaniu ze środków innych programów regionalnych, krajowych lub międzynarodowych (poddziałanie „Cofund”). MSCA ułatwiają również delegowanie za granicę personelu naukowego lub administracyjnego i technicznego zaangażowanego w badania naukowe i innowacje (poddziałanie „Wymiany pracowników”). Ponadto działania te wspierają Europejską Noc Naukowców obejmującą szereg imprez publicznych organizowanych co roku we wrześniu w całej Europie w celu promowania pracy naukowców (jako część poddziałania „MSCA i obywatele”). Celem programu jest przełamywanie rzeczywistych i subiektywnych barier między środowiskami akademickimi a innymi sektorami, zwłaszcza biznesem. W ramach programu „Horyzont Europa” na MSCA przeznaczono budżet w wysokości około 6,6 mld EUR.
C. Współpraca w dziedzinie szkolnictwa wyższego
W kwietniu 2022 r. Rada przyjęła konkluzje w sprawie europejskiej strategii na rzecz wzmacniania pozycji instytucji szkolnictwa wyższego z myślą o przyszłości Europy i zalecenie w sprawie tworzenia powiązań na rzecz skutecznej europejskiej współpracy w dziedzinie szkolnictwa wyższego. Akty te mają pomóc europejskim instytucjom szkolnictwa wyższego w kształtowaniu zrównoważonych i odpornych gospodarek oraz w uczynieniu UE bardziej ekologiczną, sprzyjającą włączeniu społecznemu i cyfrową. Mają również zacieśnić współpracę międzynarodową i rozszerzyć jej zakres, a także stworzyć prawdziwie europejski wymiar w sektorze szkolnictwa wyższego na bazie wspólnych wartości.
D. Dyplom europejski
W marcu 2024 r. Komisja przyjęła pakiet ambitnych wniosków dotyczących europejskiego sektora szkolnictwa wyższego, aby opracować dyplom europejski. Pakiet zawiera plan działania dotyczący tych nowych i powszechnie uznawanych kwalifikacji w wyniku pogłębionej i szerzej zakrojonej współpracy międzynarodowej instytucji szkolnictwa wyższego, która jest kluczowym elementem europejskiego obszaru edukacji.
Rola Parlamentu Europejskiego
Parlament wywiera coraz większy wpływ na kształtowanie polityki europejskiej w dziedzinie szkolnictwa wyższego.
A. Erasmus+
W rezolucji z 14 września 2017 r. Parlament uznał bardzo pozytywny wpływ programu Erasmus+, w szczególności pod względem zwiększania szans na integrację na rynku pracy oraz wspierania aktywności obywatelskiej i budowania poczucia tożsamości europejskiej. Zarazem podkreślił jednak, że mniej niż 5 % Europejczyków może skorzystać z programu Erasmus+. Dlatego nowy program powinien być bardziej otwarty i dostępny oraz koncentrować się w większym stopniu na kształceniu i szkoleniu zawodowym, uczeniu się przez całe życie, edukacji pozaformalnej i nieformalnej. Zwrócił również uwagę na utrudniające mobilność przeszkody we wdrażaniu europejskiego systemu transferu i akumulacji punktów (ECTS) i wezwał do stworzenia europejskiej elektronicznej legitymacji studenckiej umożliwiającej studentom dostęp do usług na szczeblu unijnym.
15 września 2020 r. przyjęto rezolucję służącą m.in. wzmocnieniu wymiaru środowiskowego programu Erasmus+.
W maju 2021 r. Parlament i Rada przyjęły rozporządzenie (UE) 2021/817 ustanawiające program Erasmus+ na lata 2021–2027. Nowa edycja programu z budżetem w wysokości 26,6 mld EUR (w porównaniu z 14,7 mld EUR w poprzednim okresie) ma zapewnić równe szanse wszystkim obywatelom, w tym dzięki umożliwieniu udziału w nim osobom z niepełnosprawnościami, osobom ze środowisk defaworyzowanych, osobom mającym trudności w nauce oraz osobom mieszkającym na obszarach wiejskich i oddalonych. Erasmus+ wspiera uczenie się przez całe życie dorosłych słuchaczy, a formalności administracyjne uproszczone i można je załatwić online. Ponadto program przyczynia się do realizacji unijnych celów klimatycznych za pośrednictwem środków służących zmniejszeniu jego śladu klimatycznego.
W styczniu 2024 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie wdrażania obecnego programu Erasmus+ na lata 2021–2027 jako element jego oceny śródokresowej. Podkreślił w niej, że program Erasmus+ cieszy się niezmiennym powodzeniem, na co wskazuje bardzo wysoka liczba osób w nim uczestniczących. Zauważył również, że Erasmus+ musi nadal koncentrować się na edukacji wysokiej jakości i proponować działania, które są łatwo dostępne dla obywateli na poziomie lokalnym. Parlament z zadowoleniem przyjął sukces nowej inicjatywy Uniwersytety Europejskie i przeanalizował sposoby dalszego rozwoju sojuszy.
B. Związki z zatrudnieniem
Na przestrzeni lat Parlament zawsze wykazywał zainteresowanie szkolnictwem wyższym i jego związkami z zatrudnieniem. W reakcji na komunikat Komisji z 30 maja 2017 r. dotyczący odnowionego programu UE dla szkolnictwa wyższego Parlament przyjął 12 czerwca 2018 r. rezolucję w sprawie modernizacji edukacji w UE. Jeśli chodzi o szkolnictwo wyższe, w rezolucji tej wezwano do utworzenia europejskiego obszaru edukacji i zachęcono państwa członkowskie do zwiększenia inwestycji w szkolnictwo wyższe oraz do wspierania współpracy między szkolnictwem wyższym, światem pracy, przemysłem, środowiskami naukowymi i całym społeczeństwem.
C. Proces boloński
Parlament od dawna wykazuje zainteresowanie konsolidacją i postępami procesu bolońskiego. W rezolucji z 28 kwietnia 2015 r. w sprawie realizacji procesu bolońskiego podkreślił, że proces ten przyczynia się do poprawy jakości systemów edukacji, ułatwia porównywalność struktur szkolnictwa wyższego dzięki systemom zapewniania jakości w zakresie uznawania dyplomów i tym samym zwiększa atrakcyjność szkolnictwa wyższego w Europie.
W kwietniu 2018 Parlament przyjął rezolucję w sprawie procesu bolońskiego. Podkreślił w niej, że należy poprawić społeczny wymiar szkolnictwa, oraz wezwał, by oferować szczególne możliwości dostępu do szkolnictwa wyższego studentom z niepełnosprawnościami i pochodzącym ze środowisk defaworyzowanych. Opowiedział się w rezolucji za przystępnymi i sprawiedliwymi mechanizmami przydziału stypendiów i świadczeń wspierających mobilność. Ponadto wezwał UE i państwa członkowskie do zwiększenia nakładów na edukację, aby zagwarantować wszystkim bezpłatne wykształcenie w systemie publicznym.
Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronie internetowej Komisji Kultury i Edukacji.
Lina Sasse / Kristiina Milt