Noty tematyczne o Unii Europejskiej
Parlament Europejski
Wypełnij to pole

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) jest jedną z siedmiu instytucji UE. W jego skład wchodzą dwa organy sądownicze: właściwy Trybunał Sprawiedliwości i Sąd. Trybunał jest właściwy w sprawach dotyczących prawa Unii Europejskiej. Jego organy zapewniają dokonywanie prawidłowej wykładni i odpowiednie stosowanie pierwotnego i wtórnego prawa UE. Kontrolują one zgodność z prawem aktów instytucji UE i orzekają w sprawie przestrzegania przez państwa członkowskie obowiązków wynikających z prawa pierwotnego i wtórnego. Trybunał Sprawiedliwości dokonuje również wykładni prawa UE na wniosek sądów krajowych.

Trybunał Sprawiedliwości

A. Podstawa prawna

B. Skład i Statut

1. Członkowie

a. Liczba członków (art. 19 TUE i art. 252 TFUE)

Jeden sędzia z każdego państwa członkowskiego (27). Trybunał wspiera 11 rzeczników generalnych. Sędziowie Trybunału Sprawiedliwości wybierają ze swojego grona prezesa i wiceprezesa na odnawialną trzyletnią kadencję.

b. Wymogi (art. 19 TUE i art. 253 TFUE)

  • Sędziowie i rzecznicy generalni muszą posiadać kwalifikacje wymagane do zajmowania najwyższych stanowisk sądowych w swoich państwach członkowskich lub być uznanymi specjalistami w dziedzinie prawa.
  • Muszą oni być osobami o niekwestionowanej niezależności.

c. Procedura mianowania (art. 253 TFUE)

Przed końcem kadencji sędziów i rzeczników generalnych przedstawiciele rządów państw członkowskich przystępują do mianowania sędziów lub rzeczników generalnych Trybunału Sprawiedliwości za wspólnym porozumieniem po konsultacji z komitetem, którego zadaniem jest opiniowanie kandydatur (art. 255 TFUE).

2. Cechy mandatu

a. Kadencja (art. 253 TFUE i Statut)

Sześć lat. Co trzy lata następuje częściowe odnowienie składu sędziowskiego, na zmianę wymienia się połowę sędziów i rzeczników generalnych. Ustępujący sędziowie i rzecznicy generalni mogą zostać mianowani ponownie.

b. Przywileje i immunitety (Statut)

Sędziów i rzeczników generalnych chroni immunitet jurysdykcyjny. Po zakończeniu urzędowania są oni nadal objęci immunitetem w odniesieniu do działań prowadzonych w ramach czynności służbowych. Odwołanie ze stanowiska może nastąpić wyłącznie na mocy jednomyślnej decyzji Trybunału.

c. Obowiązki (Statut)

Sędziowie i rzecznicy generalni:

  • przed podjęciem obowiązków składają przysięgę (ślubując niezawisłość, bezstronność, utrzymanie w tajemnicy treści obrad);
  • nie mogą sprawować żadnych funkcji politycznych lub administracyjnych ani wykonywać żadnej innej działalności zawodowej;
  • zobowiązują się szanować zobowiązania wynikające z pełnionych funkcji.

C. Organizacja i funkcjonowanie (art. 253 TFUE i Statut)

1. Organizacja wewnętrzna

Statut znajduje się w osobnym protokole załączonym do traktatów (art. 281 TFUE). Trybunał wybiera spośród swoich członków prezesa i wiceprezesa na odnawialną trzyletnią kadencję (art. 9a protokołu nr 3). Prezes kieruje pracami Trybunału oraz przewodniczy posiedzeniom i obradom Trybunału orzekającego w pełnym składzie lub w składzie wielkiej izby. Trybunał mianuje swojego sekretarza. Jest on sekretarzem generalnym instytucji i zarządza jej departamentami pod zwierzchnictwem prezesa Trybunału.

2. Funkcjonowanie

Trybunał przyjmuje regulamin postępowania, który wymaga zatwierdzenia przez Radę stanowiącą kwalifikowaną większością głosów. Trybunał może obradować w pełnym składzie (27 sędziów), w składzie wielkiej izby (15 sędziów) lub w izbach po trzech lub pięciu sędziów. Instytucja jest finansowana z budżetu UE, w którym poświęcono jej osobną sekcję (sekcja 4).

D. Osiągnięcia

Trybunał Sprawiedliwości okazał się siłą napędową integracji europejskiej.

1. Ogólna praktyka

Wyrok Trybunału z 15 lipca 1964 r. w sprawie Costa/Enel miał kluczowe znaczenie w procesie definiowania prawa Wspólnoty jako niezależnego systemu mającego pierwszeństwo przed przepisami prawa krajowego[1]. Podobnie wyrokiem z 5 lutego 1963 r. w sprawie Van Gend i Loos Trybunał wprowadził zasadę, że prawo wspólnotowe jest bezpośrednio stosowane w sądach państw członkowskich. Do innych istotnych wyroków dotyczących ochrony praw człowieka należą wyrok z 14 maja 1974 r. w sprawie Nold, w którym Trybunał stwierdził między innymi, że podstawowe prawa człowieka są integralną częścią ogólnych zasad prawa, na których straży stoi Trybunał (4.1.2).

2. Konkretne kwestie

  • Swobodny przepływ osób: wyrok z 8 kwietnia 1976 r. w sprawie Royer, w którym Trybunał potwierdził prawo obywatela państwa członkowskiego do pobytu na terytorium innego państwa członkowskiego niezależnie od zezwoleń na pobyt wydawanych w państwie przyjmującym.
  • Swobodny przepływ towarów: wyrok z 20 lutego 1979 r. w sprawie Cassis de Dijon, w którym Trybunał orzekł, że wszystkie produkty wyprodukowane i wprowadzone do obrotu w państwie członkowskim zgodnie z prawem powinny, co do zasady, zostać dopuszczone do obrotu na rynkach pozostałych państw członkowskich.
  • Kompetencje zewnętrzne Wspólnoty: wyrok w sprawie umowy o transporcie drogowym z 31 marca 1971 r. w sprawie Komisja/Rada, w którym uznano prawo Wspólnoty do zawierania umów międzynarodowych w dziedzinach objętych zakresem prawa wspólnotowego;
  • niedawne wyroki wprowadzające obowiązek zapłaty odszkodowania przez państwa członkowskie, które nie dokonały transpozycji dyrektyw do prawa krajowego lub nie dokonały jej w terminie;
  • różne wyroki dotyczące zabezpieczenia społecznego i konkurencji;
  • wyroki w sprawie naruszeń prawa UE przez państwa członkowskie o zasadniczym znaczeniu dla prawidłowego funkcjonowania wspólnego rynku.
  • Ochrona danych: wyroki w sprawie bezpiecznej przystani (Schrems I, 2015) i Tarczy Prywatności UE–USA (Schrems II, 2020), w których orzeczono nieważność decyzji Komisji stwierdzających odpowiedni stopień ochrony w przypadku Stanów Zjednoczonych, celem ochrony podstawowych zasad prawa europejskiego i zagwarantowania solidnych wymogów ochrony danych.

Jedną z najważniejszych zasług Trybunału było wprowadzenie zasady, zgodnie z którą nie należy dokonywać sztywnej wykładni traktatów, lecz rozpatrywać je w świetle stopnia integracji i celów określonych w samych traktatach. Zasada ta umożliwiła UE stanowienie prawa w dziedzinach, które nie są przedmiotem szczegółowych postanowień traktatów, na przykład w dziedzinie walki z zanieczyszczeniem (w wyroku z 13 września 2005 r. w sprawie C-176/03 Trybunał umożliwił UE wydawanie przepisów z dziedziny prawa karnego, które uzna za konieczne do osiągnięcia wyznaczonego celu ochrony środowiska).

W 2022 r. do Trybunału wniesiono 806 spraw, w tym 546 postępowań prejudycjalnych, 37 skarg bezpośrednich i 209 odwołań od wyroków Sądu. 808 spraw zostało zakończonych, w tym 564 postępowania prejudycjalne, 36 skarg bezpośrednich i 196 odwołań od orzeczeń Sądu. Państwa członkowskie, z których pochodziło najwięcej wniosków, to Niemcy (98), Włochy (63), Bułgaria (43) i Hiszpania (41). Średni czas trwania postępowania wynosił 16,4 miesiąca[2]. Na dzień 31 grudnia 2022 r. w toku było 1111 spraw.

Sąd

A. Podstawa prawna

Art. 254–257 TFUE, art. 40 Traktatu Euratom oraz tytuł IV Protokołu (nr 3) w sprawie Statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej załączonego do traktatów.

B. Skład i Statut (art. 254 TFUE)

1. Członkowie

a. Liczba (art. 19 TUE i art. 254 TFUE)

Art. 254 TFUE stanowi, że liczbę sędziów Sądu określa Statut. Art. 48 Protokołu nr 3 w sprawie Statutu, zmienionego ostatnio rozporządzeniem (UE, Euratom) 2016/1192 z 6 lipca 2016 r., stanowi, że w skład Sądu wchodzi po dwóch sędziów z każdego państwa członkowskiego (obecnie jest ich 54). Są oni mianowani za wspólnym porozumieniem rządów państw członkowskich po konsultacji z komitetem, którego zadaniem jest opiniowanie kandydatur do pełnienia funkcji sędziego. Mandat sędziego jest sześcioletni i odnawialny. Sędziowie mogą zostać wezwani do wykonywania zadań rzecznika generalnego, ponieważ w przeciwieństwie do Trybunału Sprawiedliwości Sąd nie posiada stałych rzeczników generalnych.

b. Wymogi

Identyczne jak w przypadku Trybunału Sprawiedliwości (art. 19 TUE). Kandydaci na sędziego Sądu muszą odznaczać się zdolnościami wymaganymi do sprawowania wysokich stanowisk sędziowskich.

c. Procedura mianowania

Identyczna jak w przypadku Trybunału Sprawiedliwości.

2. Cechy mandatu

Identyczne jak w przypadku Trybunału Sprawiedliwości.

C. Organizacja i funkcjonowanie

Sędziowie wybierają ze swego składu prezesa na okres trzech lat i sekretarza, którego mandat trwa sześć lat, przy czym Sąd korzysta ze służb administracyjnych i językowych Trybunału Sprawiedliwości.

W porozumieniu z Trybunałem Sprawiedliwości Sąd przyjmuje swój regulamin postępowania (art. 254 ust. 5 TFUE). Sąd obraduje w izbach złożonych z trzech lub pięciu sędziów. Sąd obraduje w pełnym składzie, w składzie wielkiej izby lub w składzie jednoosobowym. W ponad 80% spraw Sąd orzeka w trzyosobowym składzie sędziowskim.

Po niedawnych zmianach wprowadzonych do Protokołu nr 3 (art. 49a) Sąd, podobnie jak Trybunał Sprawiedliwości, przy rozpatrywaniu wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest wspierany przez jednego lub więcej rzeczników generalnych. W związku z tym sędziowie Sądu wybierają ze swojego grona rzecznika lub rzeczników generalnych na trzyletnią kadencję (z możliwością jednokrotnego wyboru ponownego).

Niedawne zmiany w regulaminie postępowania (kwiecień 2023 r.) pozwalają na zastosowanie podczas rozprawy wideokonferencji (art. 107a regulaminu). Zmiany wprowadzają również pojęcie „sprawy pilotażowej” (art. 71a regulaminu postępowania). Jeżeli w kilku sprawach jest podnoszona ta sama kwestia prawna i spełnione są odpowiednie warunki, jedna ze spraw może zostać potraktowana jako sprawa pilotażowa, a pozostałe zawieszone.

Sprawy wnosi się przede wszystkim do Sądu, w pierwszej instancji, jako skargi bezpośrednie składane przez osoby fizyczne lub prawne, jeżeli sprawa dotyczy ich bezpośrednio i indywidualnie, oraz przez państwa członkowskie – przeciw aktom instytucji, organów, urzędów lub agencji Unii. Można także składać skargi bezpośrednie, aby uzyskać odszkodowanie za szkody wyrządzone przez instytucje lub ich pracowników. Od wyroków Sądu można się odwołać – tylko w odniesieniu do kwestii prawnych – do Trybunału Sprawiedliwości. Średnio od około 30% orzeczeń Sądu składane jest odwołanie.

Parlament i Rada mogą utworzyć przy Sądzie sądy wyspecjalizowane do rozpoznawania w pierwszej instancji niektórych kategorii skarg lub postępowań wszczętych w konkretnych dziedzinach. Aby je ustanowić, Parlament i Rada stanowią zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą.

W 2022 r. do Sądu wniesiono 904 sprawy, z których 858 zostało zakończonych wyrokiem. 792 z nich wszczęto skargami bezpośrednimi (270 z nich dotyczyło własności intelektualnej i przemysłowej, 76 – pomocy państwa i konkurencji , 66 – służby publicznej UE, a 380 – innych skarg bezpośrednich). Strona, która nie jest w stanie pokryć kosztów postępowania, może ubiegać się o bezpłatną pomoc prawną (54 takie przypadki w 2022 r.). Średni czas trwania postępowania wynosił 16,2 miesiąca. Na dzień 31 grudnia 2022 r. w toku były 1474 sprawy[3].

Dawny Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej

Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej (ustanowiony w 2004 r.) jest odpowiedzialny za orzekanie w sprawie sporów między instytucjami UE a ich pracownikami, jeżeli nie należą one do właściwości sądów krajowych. W ramach ogólnego zwiększenia liczby sędziów Trybunału Sprawiedliwości Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej został rozwiązany 1 września 2016 r. i włączony do Sądu na mocy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE, Euratom) 2016/1192 z dnia 6 lipca 2016 r. w sprawie przekazania Sądowi właściwości do rozpoznawania w pierwszej instancji sporów między Unią Europejską a jej pracownikami. Postępowania toczące się przed Sądem do spraw Służby Publicznej 31 sierpnia 2016 r. zostały z dniem 1 września 2016 r. przekazane Sądowi. Sąd kontynuuje rozpoznawanie spraw z uwzględnieniem stanu z tego dnia, a środki proceduralne podjęte w tych sprawach przez dawny Sąd do spraw Służby Publicznej pozostają wiążące.

Rola Parlamentu Europejskiego

Już w 1990 r. wyrokiem wydanym w sprawie skargi Parlamentu w ramach procedury ustawodawczej dotyczącej przyjęcia środków ochrony zdrowia w następstwie katastrofy jądrowej w Czarnobylu Trybunał Sprawiedliwości przyznał Parlamentowi Europejskiemu prawo do wnoszenia do Trybunału Sprawiedliwości skarg o stwierdzenie nieważności decyzji w celu ochrony jego prerogatyw w ramach procedury ustawodawczej.

Według art. 257 TFUE Parlament Europejski i Rada, które stanowią zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą, mogą utworzyć przy Sądzie sądy wyspecjalizowane do rozpoznawania w pierwszej instancji niektórych kategorii skarg wniesionych w konkretnych dziedzinach. Parlament i Rada są zobowiązane stanowić w drodze rozporządzeń na wniosek Komisji i po konsultacji z Trybunałem Sprawiedliwości albo na wniosek Trybunału Sprawiedliwości i po konsultacji z Komisją.

Zgodnie z art. 281 ust. 2 TFUE zmiany w Statucie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej wprowadza Parlament i Rada, które stanowią zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą (w formie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady). Przykładem udziału Parlamentu jest własny wniosek Trybunału Sprawiedliwości z 30 listopada 2022 r. dotyczący zmiany Statutu.

Parlament jest jedną z instytucji wymienionych w art. 263 TFUE, które mogą wnosić sprawy do Trybunału Sprawiedliwości (jako strona).

Zgodnie z art. 218 ust. 11 TFUE Parlament może zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości o opinię w sprawie zgodności planowanej umowy międzynarodowej z traktatami. Jeżeli opinia Trybunału Sprawiedliwości jest negatywna, planowana umowa nie może wejść w życie, chyba że zostanie zmieniona albo dojdzie do przeglądu traktatów. Na przykład w lipcu 2019 r. Parlament zwrócił się o opinię prawną na temat tego, czy wnioski dotyczące przystąpienia UE do Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej (konwencja stambulska) są zgodne z traktatami (opinia 1/19).

Od wejścia w życie traktatu lizbońskiego kandydatury na stanowiska sędziów i rzeczników generalnych są najpierw oceniane przez siedmioosobowy zespół, do którego jedną osobę proponuje Parlament (art. 255 ust. 2 TFUE i art. 128 Regulaminu Parlamentu) w rezolucji plenarnej.

Zgodnie z art. 3 ust. 1 rozporządzenia (UE, Euratom) 2015/2422 dnia 21 grudnia 2020 r. Trybunał Sprawiedliwości przedłożył sprawozdanie z funkcjonowania Sądu sporządzone przez konsultanta zewnętrznego. Zgodnie z art. 3 ust. 1 rozporządzenia (UE, Euratom) 2015/2422 sprawozdanie musi koncentrować się w szczególności na efektywności funkcjonowania Sądu, potrzebie i efektywności zwiększenia liczby sędziów do 56, wykorzystaniu i efektywności zasobów oraz tworzeniu kolejnych sądów wyspecjalizowanych lub na innych zmianach strukturalnych.

19 września 2023 r. komisja JURI zatwierdziła projekt sprawozdania w sprawie projektu rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniającego Protokół nr 3 w sprawie Statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który ma na celu przeniesienie z Trybunału Sprawiedliwości do Sądu właściwości do orzekania w trybie prejudycjalnym w niektórych dziedzinach oraz rozszerzenie wymogu uzyskania zezwolenia na złożenie odwołania od niektórych wyroków Sądu. 11 kwietnia 2024 r. akt został przyjęty przez Radę po pierwszym czytaniu w Parlamencie. W uzgodnionym tekście znalazły się przepisy dotyczące wyboru przez Sąd stałych rzeczników generalnych na trzyletnią kadencję.

 

[1]Ziller J., „La primauté du droit de l’Union européenne”, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Wewnętrznej Parlamentu Europejskiego, Departament Tematyczny ds. Praw Obywatelskich i Spraw Konstytucyjnych, Parlament Europejski, maj 2022 r.
[2]Sprawozdanie roczne TSUE za 2022 r.
[3]Sprawozdanie roczne TSUE za 2022 r.

Alexandru-George Moș / Udo Bux / Mariusz Maciejewski