Powodzie, pożary i burze – jak UE reaguje na zagrożenia klimatyczne?
Dowiedz się więcej o tym, w jaki sposób UE pomaga Europejczykom i Europejkom radzić sobie ze skutkami klęsk żywiołowych.
Częstotliwość i nasilenie występowania klęsk żywiołowych w Europie wzrasta, w głównej mierze z powodu zmian klimatycznych i urbanizacji. W ostatnich latach obywatele i obywatelki Europy musieli zmierzyć się z ekstremalnymi warunkami pogodowymi, takimi jak fale upałów, susze, pożary, powodzie i burze.
Katastrofy naturalne w Europie
Jak wskazuje Europejska Agencja Środowiska, średnie temperatury na świecie rosną, a rok 2023 był najcieplejszym rokiem od ponad 100 000 lat. Europa jest też najszybciej ocieplającym się kontynentem i przewiduje się, że temperatury będą nadal wzrastać.
Skutkuje to często ekstremalnymi warunkami pogodowymi, powodującymi między innymi susze czy fale upałów. Przykładowo, rekordowa susza w 2022 r., wzmagana przez pożary, pochłonęła 900 000 hektarów na południu Europy – obszar wielkości Korsyki. W 2023 roku w pożary strawiły kolejne 500 000 hektarów, zwłaszcza w Grecji, Włoszech, Hiszpanii i Portugalii.
Skutki zmian klimatycznych nie ograniczają się tylko do ekstremalnych upałów. Doprowadziły one również do rozległych powodzi w całej Europie. W przeciągu ostatnich 30 lat powodzie dotknęły 5,5 miliona ludzi w UE, spowodowały śmierć 3000 i ponad 170 miliardów euro strat gospodarczych.
W wyniku powodzi w Niemczech oraz Belgii w 2021 r. odnotowano straty gospodarcze w wysokości 44 mln euro oraz ponad 200 ofiar śmiertelnych. W 2023 r. szkody w Słowenii oszacowano na 16% krajowego PKB, a straty finansowe spowodowane huraganem Daniel w Grecji oszacowano na miliardy euro. We wrześniu 2024 r. niszczycielskie powodzie nawiedziły Austrię, Czechy, Niemcy, Węgry, Polskę, Rumunię i Słowację.
Te klęski żywiołowe nie tylko wywołują straty materialne oraz pozbawiają ludzi życia, ale wpływają również na ekosystemy, rolnictwo, dostawy wody, zdrowie, bezpieczeństwo energetyczne i żywnościowe, infrastrukturę, turystykę oraz stanowią zagrożenie dla gospodarki i rynków finansowych.
Co może robić UE, aby stawić czoła klęskom naturalnym i ich konsekwencjom?
Unijny Mechanizm Obrony Ludności
W przypadku wystąpienia sytuacji nadzwyczajnej, UE uruchamia w pierwszej kolejności Unijny Mechanizm Obrony Ludności. Mechanizm pomaga w organizowaniu i koordynowaniu działań w sytuacjach kryzysowych między państwami członkowskimi UE i 10 krajami uczestniczącymi (Albanią, Bośnią i Hercegowiną, Islandią, Mołdawią, Czarnogórą, Macedonią Północną, Norwegią, Serbią, Turcją i Ukrainą).
Mechanizm oferuje wsparcie logistyczne i operacyjne na miejscu, aby usprawnić zapobieganie katastrofom naturalnym, gotowość oraz reagowanie na zagrożenie.
Rezerwa na rzecz solidarności i pomocy nadzwyczajnej (SEAR)
Od 2021 r. rezerwa na rzecz solidarności i pomocy nadzwyczajnej (SEAR) łączy dwa mechanizmy, aby usprawnić proces udzielania pomocy: są to dawna europejska rezerwa na pomoc nadzwyczajną i Fundusz Solidarności UE. To umożliwia zarówno szybsze i bardziej elastyczne działania w sytuacjach kryzysowych, jak i długoterminowe działania naprawcze.
Podczas rewizji wieloletniego budżetu UE na lata 2021-2027 w 2024 r. zatwierdzono zwiększenie maksymalnego budżetu SEAR z 1,2 mld euro do 1,5 mld euro.
SEAR zapewnia szybką reakcję finansową na wszelkiego rodzaju sytuacje kryzysowe, takie jak katastrofy naturalne lub kryzysy humanitarne w krajach UE bądź w krajach sąsiadujących. Przykładowo, Turcja otrzymała wsparcie po trzęsieniach ziemi w 2020 i 2023 roku. Środki pomocowe są przydzielane szybko, aby zapewnić odpowiednią pomoc humanitarną i natychmiastowe działania ratownicze, takie jak dostarczanie żywności, zapewnienie schronienia, pomoc medyczna, transport i logistyka oraz odbudowa zniszczeń.
W ramach SEAR, Fundusz Solidarności Unii Europejskiej (FSUE) oferuje bardziej długoterminowe wsparcie finansowe krajom UE lub krajom kandydującym, głównie w przypadku poważnej klęski żywiołowej, takiej jak powódź, pożar lasu, trzęsienie ziemi, burza albo susza, lub (od 2020 r.) w przypadku poważnego stanu zagrożenia zdrowia publicznego, takiego jak pandemia COVID-19.
Od momentu powstania funduszu w 2002 r. wypłacono ponad 8,2 mld EUR na różne działania naprawcze. Najczęściej finansowane były kraje dotknięte powodziami, podczas gdy największe kwoty przeznaczono na działania naprawcze po trzęsieniach ziemi.
Unijna polityka spójności
Innym instrumentem długofalowej naprawy i odbudowy są środki z unijnej polityki spójności przeznaczone na odbudowę infrastruktury, naprawę uszkodzonych obiektów użyteczności publicznej i poprawę gotowości na wypadek przyszłych katastrof.
W ramach polityki spójności, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR) może zapewniać wsparcie na rzecz rozwoju infrastruktury, a Europejski Fundusz Społeczny (EFS+) wspiera działania na rzecz odnowy społecznej, takie jak szkolenia lub wsparcie psychologiczne.
Środki Funduszu Spójności UE służą przede wszystkim do inwestowania w ochronę środowiska i transport w mniej zamożnych krajach UE, ale mogą zostać także wykorzystane do finansowania zapobiegania klęskom żywiołowym, usuwania ich skutków i odbudowy objętych nimi sektorów.
Poprawa gotowości do działania
Klęski żywiołowe mogą wystąpić w dowolnym miejscu i czasie - poziom gotowości państw i społeczeństw odgrywa kluczową rolę w łagodzeniu ich skutków.
Instrumenty polityczne UE i podejmowane przez nią inicjatywy mają na celu zbudowanie odporności. W ramach Europejskiego Zielonego Ładu UE chce osiągnąć neutralność klimatyczną do 2050 r. oraz walczyć z globalnym ociepleniem, które jest przyczyną wielu katastrof naturalnych. Poprzez takie narzędzia jak strategia UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu Unia Europejska chce stać się odporna na zmiany klimatyczne.
Parlament apeluje o więcej funduszy i szybsze reagowanie na klęski żywiołowe
W październiku 2024 r. Parlament zatwierdził wniosek Komisji Europejskiej dotyczący uruchomienia Funduszu Solidarności Unii Europejskiej, aby wesprzeć Włochy, Słowenię, Austrię, Grecję i Francję w naprawie szkód spowodowanych przez ekstremalne powodzie i huragany w 2023 r.
Miesiąc wcześniej, posłowie i posłanki wezwali do zwiększenia funduszy, aby wzmocnić gotowość UE do reagowania na skutki klęsk żywiołowych oraz podkreślili konieczność inwestowania w zarządzanie kryzysem powodziowym oraz w środki zapobiegawcze.
Parlament wezwał do szybszego przydziału środków z Funduszu Solidarności UE. Zasugerował też, aby przyszła polityka spójności UE w jeszcze większym stopniu koncentrowała się na dostosowywaniu się do zmian klimatu i łagodzeniu ich konsekwencji oraz by Komisja Europejska przedstawiła europejski plan w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu.
Elastyczne wykorzystanie innych funduszy UE może również pomóc w walce z klęskami żywiołowymi. W grudniu 2024 r. Parlament zatwierdził przepisy umożliwiające wykorzystanie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Społecznego Plus do szybkiego i elastycznego finansowania działań naprawczych. Przepisy będą stosowane wstecznie, aby oferować pomoc w przypadku klęsk żywiołowych, które wydarzyły się po 1 stycznia 2024 r.
Parlament zezwolił również na wykorzystanie niewydanych pieniędzy przeznaczonych na rozwój obszarów wiejskich na pomoc dotkniętym klęskami żywiołowymi rolnikom, właścicielom lasów i małym przedsiębiorstwom prowadzącym działalność rolniczą i leśną.
